Dezinformacja, propaganda i fanatyczna wiara w swoją powinność to potężne siły, które nie tylko potrafią kształtować zbiorową wyobraźnię bądź tworzyć fałszywych proroków, lecz także usprawiedliwiać wątpliwe moralnie decyzje. W programie tegorocznej edycji międzynarodowego konkursu dokumentalnego znalazły się filmy, które – choć traktują o postaciach osadzonych w zupełnie odmiennych kontekstach historycznych i kulturowych – wnikliwie analizują mechanizmy manipulacji, mitotwórstwa oraz autokreacji, lustrując cienką granicę pomiędzy wzniosłym idealizmem a zupełnie rozchwianą moralnością.
Zarówno Richard Stanley – były reżyser hollywoodzkich horrorów – z filmu ”Kraina cieni” (reż. Otso Tiaïenen), jak i Jan Teunissen – niekiedy porównywany do Leni Riefenstahl bohater ”Propagandysty” (reż. Luuk Bouwman) – to mężczyźni, którzy nader intensywnie uwierzyli we własne narracje. Pierwszy z nich w duchową misję, drugi – w artystyczną konieczność. Bynajmniej jednak nie są oni niewinnymi postaciami, które uległy sile (auto)iluzji – konsekwencje ich czynów wykraczają bowiem poza wymiar osobisty, stąd też dokumenty twórców stają się zdecydowanie czymś więcej niż tylko portretami, prowokując do pogłębionej refleksji nad strukturami funkcjonowania współczesnego świata.
Mroczna historia proroka
”Kraina cieni” Otso Tiainena to dokument, który początkowo miał być opowieścią o duchowej wspólnocie żyjącej w pirenejskiej enklawie, miejscu przesyconym ezoteryką i legendami o okultystycznych rytuałach. Początkowo twórca zamierzał sportretować osobliwą, harmonijną grupę ludzi odrzucających cywilizację, którzy pragną odnaleźć siebie w świecie magii i duchowych doznań. Wśród nich znalazł się także wspomniany Richard Stanley, który po upadku kariery przeniósł się do Francji, stając się lokalnym, samozwańczym duchowym liderem.
Dokument przybiera jednak całkiem inny, niepokojący wydźwięk, gdy podczas jego realizacji pojawiają się poważne oskarżenia wobec dawnego reżysera – zarzuty przemocy domowej i napaści. Utopijna fasada proroka zaczyna więc pękać pod ciężarem wyrządzonych krzywd i sekciarskiej manipulacji, a wspólnota, która dotąd widziała w nim oświeconego przewodnika, staje przed trudnym pytaniem: czy ich duchowa enklawa była rzeczywistą przestrzenią przemiany, czy też jedynie sceną dla fałszywego mentora? ”Kraina cieni” stopniowo zbacza z pierwotnie ezoterycznego toru i staje się śledztwem – nie tylko w sensie prawnym, lecz także egzystencjalnym.
Tiainen ukazuje, jak łatwo można dać się uwieść narracjom o odnowie, oczyszczeniu i duchowym przewodnictwie – wystarczy tylko, że są one w odpowiedni sposób przedstawione. Stanley jawi się tutaj jako mistrz autokreacji – mitotwórca, który zresztą nie po raz pierwszy wymyślił siebie na nowo – najpierw zaistniał jako buntownik przeciwko Hollywood, potem jako wybraniec Białej Damy, a finalnie jako przewodnik po tajemniczej „Strefie”. To film, który zaczyna się od mitu, a kończy na próbach obnażenia prawdy, stając się refleksją nad niebezpieczeństwami wyidealizowanych projekcji.
Za wszelką cenę
Z kolei Luuk Bouwman sięga do archiwów, by przeanalizować życie Jana Teunissena – wywodzącego się z zamożnej rodziny pioniera holenderskiego kina i zarazem jednego z najbardziej haniebnych propagandystów III Rzeszy. W centrum dokumentu znajduje się wywiad z Teunissenem, w którym dwie dekady po wojnie – nie wykazując żadnych wyrzutów sumienia – opowiadał on o swojej karierze filmowej i decyzji o dołączeniu do nazistów.
Początkowo kamera miała służyć mu jedynie do zatrzymywania na taśmie filmowej wyimków z codzienności, zwłaszcza niepowtarzalnych chwil z dziecięcych lat swoich pociech. Wkrótce jednak niewinne zamiłowanie do reżyserii zaczęło przeradzać się w profesję i doprowadziło do postawienia pierwszych – mniej bądź bardziej udanych – kroków w branży filmowej. Teunissen przed 1939 rokiem jeszcze zapewne nie wiedział, że pasja tworzenia zawładnie nim do tego stopnia, że będzie pragnął kontynuować ją za wszelką cenę. Kiedy więc Holandia znalazła się w sidłach III Rzeszy, pytanie, jakie sobie wówczas zadawał, sprowadzało się do chłodnej kalkulacji: ”Która partia da mi największą szansę na rozwój holenderskiego kina?”. Odpowiedź mogła być tylko jedna. Reżyser z miłości do X Muzy oddał się w służbę totalitarnemu reżimowi, kolaborując z okupantem i współtworząc propagandę wymierzoną w Żydów.
Teunissen usprawiedliwiał swoje działania pragmatyzmem – chciał ratować kino, rozwijać branżę, rzekomo nie mając „osobistych” uprzedzeń wobec ofiar. Gorzkim potwierdzeniem tych słów mógłby być fakt, iż jeden z jego wcześniejszych filmów ”Friday, Night or Sabbath” – nakręcony w żydowskiej dzielnicy Amsterdamu – cieszył się sporą popularnością. Mało tego, reżyser nie bez satysfakcji – jak słyszymy z nagrania – wyznaje, że nawet dotarł do niego list od Żydów, w którym napisali, że po seansie nawrócili się na judaizm. Film został później wykorzystany jako narzędzie do szerzenia antysemickiej propagandy.
Bouwman w tym wstrząsającym dokumencie pokazuje, jak łatwo osobiste ambicje potrafią przeistoczyć się w moralne bankructwo. Teunissen nie tylko zyskał dostęp do zasobów i wpływów niemieckich nazistów, lecz także paradował w mundurze SS jako filmowy car okupowanej Holandii, pozornie zdając się zupełnie nie dostrzegać swojej roli w machinie przemocy i nienawiści.
Karnety na 65. Krakowski Festiwal Filmowy już w sprzedaży!
Krakowski Festiwal Filmowy jest na ekskluzywnej liście wydarzeń filmowych kwalifikujących do Oscara® w kategoriach krótkometrażowych (fabuła, animacja, dokument) oraz pełnometrażowego filmu dokumentalnego, do Europejskiej Nagrody Filmowej w tych samych kategoriach, a także kwalifikuje do nagród BAFTA.
Krakowski Festiwal Filmowy organizowany jest przy wsparciu finansowym Miasta Kraków, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej, Programu Kreatywna Europa MEDIA. Współorganizatorem jest Stowarzyszenie Filmowców Polskich.
Współorganizatorem KFF w Barbakanie jest Narodowe Centrum Kultury w ramach programu kulturalnego polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej 2025.
65. Krakowski Festiwal Filmowy odbędzie się w dniach od 25 maja do 1 czerwca 2025 roku oraz od 30 maja do 15 czerwca online na KFF VOD.